Ga naar inhoud

Blog | Nieuwe inzichten | Wie was Tacitus?

| Wouter Hinrichs

Portret van Gaius Cornelius Tacitus.

Al spreken we over historische bronnen uit de Romeinse tijd, dan komt al snel de naam van Tacitus naar boven. Zijn werken worden over heel de wereld gebruikt om meer te weten te komen over de Romeinse geschiedenis en de samenleving van toentertijd. Hoewel zijn naam relatief bekend is, weten we vaak veel minder van hem af als persoon. Wie was Tacitus eigenlijk? Waarom heeft hij zoveel geschreven? En waarom is zijn werk zo waardevol voor onderzoek naar de Romeinse wereld? Deze week vertel ik je wat meer over een van de beroemdste geschiedschrijvers van het Romeinse Rijk: Publius Cornelius Tacitus.

Wie was Tacitus?

Publius Cornelius Tacitus werd waarschijnlijk geboren in het jaar 56 of 57 na Christus. Details over waar hij of zijn familie vandaan komen, zijn zeer zeldzaam. Men vermoedt dat hij afkomstig was uit tegenwoordige Zuid-Frankrijk/Noord-Italië of wellicht Gallia Belgica, het tegenwoordige Noord-Frankrijk en België. Cornelius is een vooraanstaande Romeinse naam, wat doet vermoeden dat hij werd geboren in een aristocratische familie. Dit kan echter niet met zekerheid gezegd worden, aangezien familienamen ook geadopteerd konden worden van de persoon die de familie in kwestie het Romeinse burgerschap had geschonken of vrij had gemaakt als slaaf. Op basis van zijn latere functies en titels is echter wel een sterk vermoeden dat Tacitus uit een prominente (Romeins/Keltische) familie afkomstig was.

Een beeld van Tacitus in Wenen, Oostenrijk.

Carrière

Tacitus was geen domme man, verre van. Hij was intelligent en genoot van een goede opleiding. Hij studeerde retorica, ook wel bekend als ‘welsprekendheid’ en leerde hier de kunst van het schrijven en verwoorden. Deze opleiding legde de basis voor zijn carrière als advocaat. Vanuit deze functie stroomde hij door naar de politiek en kreeg hij een hogere functie in het Romeinse leger.

Hoewel Tacitus de sociale en hiërarchische ladder snel beklom door zijn kennis, talenten en (waarschijnlijk) zijn afkomst, vermoeden professionals dat zijn huwelijk de grootste impact had op zijn politieke carrière. In vermoedelijk 77 na Christus trouwde Tacitus met de dochter van Gnaeus Julius Agricola, die in dit jaar de functie van 'Consul van Rome' bekleedde. Een consul was een van de hoogste politieke functies in de Romeinse Republiek en later het Romeinse rijk. Sinds de introductie van het keizerrijk met de aantreding van keizer Augustus in 27 voor Christus, verviel echter wel de politieke macht die verbonden was aan deze titel. Dit betekende echter niet dat er veel respect en maatschappelijk ontzag was voor de persoon die deze functie bekleedde. Met Agricola als consul profiteerde Tacitus van de connecties van zijn schoonvader, waardoor hij meer publiekelijk aanzien kreeg. In 88 na Christus werd hij bijvoorbeeld benoemd tot praetor, een belangrijke ambtelijke functie in de beleidsopstelling en justitie van Rome.

In de senaat van Rome debatteerde de senators over het bestuur van het Romeinse Rijk en werden toespraken gehouden.

Over wat er in de jaren gebeurde die volgden is helaas weinig bekend. Historici vermoeden dat Tacitus een hoge ambtelijke functie bekleedde in een van de Romeinse provincies. Wat wel bekend is, is dat hij voor een tijd niet in Rome woonde en terugkeerde naar de hoofdstad rond het jaar 93. Tijdens deze periode kreeg hij een zware afkeer tegen het Romeinse dictatoriale bestuur met de keizer als staatshoofd. Een grote reden hiervoor is waarschijnlijk de ‘periode van terreur’ die onder het bewind van Keizer Domitianus plaatsvond en die Tacitus zelf aan den lijve ondervond. Domitianus accepteerde in de periode 81-96 na Christus absoluut geen tegenspraak en trad fel op tegen de Romeinse aristocratische families die het niet met hem eens waren. Hoewel Tacitus duidelijk geen fan was van de keizer, kwam hij niet tegen hem in opstand. Bij de opvolger van Domitianus had Tacitus meer geluk: onder het bewind van keizer Nerva werd Tacitus in 97 na Christus benoemd tot consul.

Ten tijde van het bewind van keizer Nerva en keizer Trajanus trekt Tacitus zich meerdere keren terug uit de samenleving om onbekende redenen. In deze periodes schreef hij veel, waaronder zijn beroemde werken ‘Germania’, ‘Historiae’ en ‘Annales’.

Buste van keizer Domitianus - © Sailko / Musée du Louvre, Paris

Tacitus’ erfenis

Hoewel Tacitus van een succesvolle politieke carrière genoot, is hij tegenwoordig voornamelijk bekend voor zijn geschriften en historische werken. Hoewel zijn schriften vaak politiek gekleurd of beïnvloed zijn door onder meer vooroordelen en stereotype denkbeelden over ‘niet-Romeinse-volken’, zijn deze werken toch een waardevolle bron voor het onderzoek van vandaag de dag.

Een van zijn laatste en meest bekendere werken zijn 'de Annales’. In deze serie boeken beschreef hij grofweg de periode tussen de dood van Keizer Augustus en het eind van de regeringsperiode van keizer Nero. Gebeurtenissen die plaatsvonden in deze periode waren onder meer de christenvervolgingen van Nero, de opkomst en ondergang van het bewind van keizer Caligula en de dood van keizer Tiberius. Hoewel we deze beschrijvingen niet letterlijk moeten overnemen, schetst het wel een globaal beeld van deze tijdsperiode en de heerschappij van de keizers.

Een kopie van het twaalfde boek uit de serie 'Annales' van Tacitus.

Naast deze grotere overzichten schreef Tacitus bijvoorbeeld ook over specifieke regio's. Hij beschreef bijvoorbeeld meerdere situaties en gebeurtenissen die plaatsvonden in onze streken. Zo wordt informatie over bijvoorbeeld de Bataafse opstand, de Drususdam en de Romeinse stad Ulpia Noviomagus genoemd in een of meerdere van zijn boeken. Aan de hand van informatie uit deze geschriften kan vervolgens weer archeologisch onderzoek gedaan worden om te controleren of de passages van Tacitus overeenkomen met de realiteit.

Het leven van Tacitus... een blijvend mysterie?

Hoewel Tacitus een bekend figuur is uit de geschiedenis, weten we eigenlijk heel weinig over hem. Hoe kan het dat er zo weinig bekend is over iemand die zoveel gebeurtenissen uit de Romeinse periode heeft beschreven? Door onderzoek naar zijn werken en zijn eigen leven komen telkens weer kleine puzzelstukjes aan het licht die ons het verhaal iets beter doen snappen. Ondanks dat er veel twijfel is over wie hij was en wat hij deed, kan wel met zekerheid gezegd worden dat hij een cruciale rol heeft gespeeld (en nog steeds speelt) in de begripvorming over de Romeinse tijd in Europa.