Ga naar inhoud

Column | Een Gallische Romeo & Julia uit Coriovallum?

Door Karen Jeneson- Inscripties uit de Romeinse tijd vind je in Nederland niet zo vaak. Als er een stuk aan het licht komt, is het meestal een fragment van een officiele inscriptie. Handgeschreven teksten zijn nog veel zeldzamer en ook deze zijn zelden intact. Daarom is de ‘Kruik van Lucius’ uit Heerlen zo bijzonder. Op deze kruik, die in 1971 gevonden werd in de resten van een pottenbakkersoven aan de Putgraaf,  is een volledige handgeschreven inscriptie te lezen. De eerste zin luidt: Lucius Amaka fecit Ferenius ligonam, oftewel ‘Lucius Ferenius heeft deze kruik gemaakt voor Amaka’.

Lucius Ferenius

Van Lucius weten we zeker dat hij een pottenbakker was, afkomstig was uit Feresne (bij het huidige Bilzen, ten noorden van Maastricht) met een eigen atelier in Coriovallum. Aan zijn namen te zien (Lucius Ferenius) had hij geen Romeins burgerrecht en hoewel de naam Lucius heel Romeins is, was hij waarschijnlijk van inheemse afkomst. Een Galliër dus, mogelijk behorend tot de Tungri. Het staat vast dat hij de kruik speciaal voor Amaka heeft gemaakt, en deze als laatste in de oven heeft gezet. De inscriptie is met de hand ingekerfd in de klei. Aan de diepte van de sneden is te zien dat de kruik al vrij hard moet zijn geweest bij het inkerven van de letters. Na de eerste zin volgt er nog een verwijzing naar ‘haar’, want Lucius vermeldt nogmaals dat hij de kruik ten behoeve van haar heeft gemaakt. In de laatste zin wijdt de pottenbakker de kruik aan de god van Feresne, zijn geboortedorp.

Foto: Detail van kruik met inscriptie.

Amaka

Veel minder weten we over Amaka. Was zij een Gallische zonder Romeins burgerrecht, zoals Lucius zelf? Haar naam klinkt Gallisch. Een speurtocht in de online inscriptie database Clauss Slaby  levert geen andere vermeldingen van de naam Amaka. Maar de naam Ammaca daarentegen komt viermaal voor. En alle vier de inscripties zijn gevonden in het voormalige Germania Inferior. Zo is in Maastricht een grafsteen gevonden voor Ammaca Gamaleda, vlakbij Keulen zijn twee wijstenen gevonden, allebei opgericht door een Ammaca, en ook bij Zülpich moet een Ammaca gewoond hebben gezien de vondst van een inscriptie met haar naam. Ammaca moet dus in het Romeinse Rijnland een normale naam geweest zijn, en wetenschappers zijn het erover eens dat de naam op Gallische komaf wijst. We weten nu dus ook dat Lucius haar naam waarschijnlijk fout heeft geschreven.

Lucius en Amaka

De grote vraag is nu hoe Lucius Amaka/Ammaca kende. Heeft ze ooit een kruik bij haar gekocht en is hij toen verliefd op haar geworden? Was de kruik een poging haar hart te veroveren? De kruik is van het model dat elke inwoner van het Romeinse rijk op tafel had, bijvoorbeeld om wijn mee te schenken. Zulke kruiken hadden geen decoratie en de ingekraste zinnen zouden de gemiddelde koper niet hebben aangestaan.

Foto: Vondst van een pottenbakkersoven in de Uilestraat, Heerlen, 1941

Romeinse voodoo?

Een opvallend aspect van de kruik is het alfabet dat aan de eerste zin vooraf gaat. Je zou kunnen denken dat het misschien een soort oefening was voor het schrijven, maar waarom zou Lucius dat niet op iets anders hebben gedaan? Ook opvallend is de wijding van de pot aan de god van zijn geboortedorp. Dat wijst naar een mogelijk andere interpretatie van de pot. Romeinen – en dus ook de inheems-Romeinse bevolking – waren ontzettend bijgelovig. Daarom vinden we heel veel amuletten en kleine godenbeeldjes uit die tijd. Een van de dingen waar men in die tijd in geloofde, was dat als je een wens aan een god had, je deze moest opschrijven en dat vervolgens aan de god offeren. Een hele bekende vorm hiervan zijn de zogenaamde vervloekingstabletten, waarvan er recent in Tongeren meerdere exemplaren zijn gevonden. Met zo’n tablet hoopte je dat het met een vijand van je slecht afliep. Misschien dat Lucius geloofde dat het omgekeerde ook werkte, en was de kruik een manier om de god van zijn geboortedorp ertoe te bewegen Amaka verliefd op hem te laten worden. Het alfabet moet als bezwering hebben gediend. Of deze gewerkt heeft, zullen we nooit weten. We weten in elk geval dat Amaka de kruik nooit in handen heeft gehad, aangezien het bakproces in de oven waar Lucius de kruik in plaatste mis is gegaan, waardoor alles is kapotgebrand. Hopelijk geen voorteken voor hoe het afliep tussen Lucius en Amaka…

Kruik van Lucius

Kruik van Lucius, collectie Thermenmuseum, collectie nummer 07776.

Beschrijving: 1-orig, 3-ledig  oorspronkelijk geelwit baksel, door oververhitting bruingrijsblauw verkleurd.

Vindplaats: Heerlen, Putgraaf N-zijde, uit pottenbakkersoven van Lucius, 6/9-4-1971 (de bovenste helft van de kruik bevond zich links in de oven en de onderkant rechts, beide aan de voorzijde, zodat de kruik vooraan in de oven geplaatst moet zijn geweest).

Graffito: ABCDEFGHKLMNOPQRSTVX  /  LVCIVS AMAKA FIICIT FIIRIINIVS LIIGONAM / LVCIVS P DIKTVS MIITCIVS ILI FIICIT IN OFICINA / LVCIVS FIIRIINIO D B ET P DIKO 

Vertaling: Lucius Ferenius (d.i. de Fere(s)niër, uit Fere(s)ne?) heeft ten behoeve van Amaka deze kruik gemaakt / Lucius, in zijn geboorteplaats(?) Metcius genaamd, heeft (deze kruik) ten behoeve van haar (Amaka) gemaakt in zijn bedrijf / (Ik,) Lucius wijd (deze kruik) aan de goede god van Fere(s)ne(?), mijn geboorteplaats

Tijdens de Romeinenweek van 4 tot 12 mei is er een bijzonder en gevarieerd programma in het Thermenmuseum in Heerlen rondom het thema ‘Waar zijn de vrouwen’. De bezoekers worden door de prachtige Romeinse cosmeta Amaka mee terug in de tijd genomen naar hoe het leven dat zo’n 2000 jaar geleden compleet veranderde door de komst van de Romeinen.

Dr. Karen Jeneson studeerde provinciaal-romeinse archeologie aan de VU in Amsterdam. In 2013 promoveerde zij op haar proefschrift over het Romeinse villalandschap tussen Tongeren en Keulen. Sinds 2010 is zij werkzaam als conservator van het Thermenmuseum in Heerlen.