Rhenus, de goddelijke rivier

Tekening van Rhenus Bicornis naar een relief in het Rheinisches Landesmuseum in Bonn

Velen van ons zullen wel eens een muntje in een put of fontein hebben gegooid in de hoop op vervulling van een wens. Het plaatsen van munten of iets anders kostbaars in water, en dan vooral in rivieren, is een ontzettend oud gebruik dat al voor en tijdens de Romeinse tijd werd uitgeoefend.

Het idee dat rivieren bovennatuurlijke krachten zouden bezitten, kan simpel verklaard worden door de enorme kracht die een rivier kan hebben en de belangrijke relatie die mensen met rivieren hadden. Aan de ene kant bracht een rivier leven, denk maar aan drinkwater en water om de gewassen te laten groeien, maar aan de andere kant kon een rivier ook verwoestend zijn, bijvoorbeeld tijdens overstromingen, of zelfs dodelijk aangezien veel mensen niet konden zwemmen.

Rivieren als goden

Al in de Griekse wereld werden rivieren hierdoor in verband gebracht met riviergoden en dit was ook het geval in het gebied wat later Nederland en Duitsland zou worden: de Keltische en Germaanse stammen die hier leefden geloofden dat bovennatuurlijke krachten een rivier bewaakten en dat verwoestende overstromingen werden veroorzaakt doordat de goden boos waren. Dit kon je dus maar beter voorkomen.

Giften aan de riviergoden

Het is dus niet vreemd dat op verschillende plekken langs rivieren (vaak juist op oversteekpunten) verzamelingen van voorwerpen zijn gevonden die aan de rivier waren geschonken door reizigers in de hoop om veilig aan de overkant te komen. Vier jaar geleden nog zijn er 109 Romeinse munten en een bronzen hanger van een paardentuig gevonden langs de rivier de Aa bij Berlicum. Omdat deze munten verdeeld over 200 jaar zijn geslagen en enigszins verspreid lagen, is het zeer onwaarschijnlijk dat ze tegelijk in het water zijn geplaatst. Hoogstwaarschijnlijk zijn ze door verschillende personen op verschillende momenten tussen het laatste kwart van de eerste eeuw tot aan het einde van de tweede eeuw en mogelijk zelfs tot in de derde eeuw aan de rivier geschonken.

Rhenus, god van de Rijn

De Romeinen namen het idee van de riviergoden met name voor de grote rivieren over, waaronder de Rijn die hier vereerd werd als de god Rhenus (latijn voor Rijn wat weer afgeleid was van het Gallische Renos, wat simpelweg rivier of stroom betekent). Hij werd meestal op dezelfde manier afgebeeld als de andere grote riviergoden: een bebaarde man met open mond en golvende haren. Soms had hij ook twee hoorns. Deze kunnen verwijzen naar de splitsing van de Rijn in twee rivieren, de Rijn en Waal, maar het is ook mogelijk dat Rhenus net als bij de Grieken door zijn kracht en vruchtbaarheid in verband werd gebracht met stieren.

De verering van Rhenus: altaren en afbeeldingen

Op verschillende plekken langs de Rijn zijn Romeinse altaren ter ere van Rhenus gevonden, waaronder twee bij Fectio (Vechten). Toch zijn er, gezien het enorme gebied waar de Rijn doorheen stroomt, maar relatief weinig van deze altaren aangetroffen. Dit kan echter verklaard worden als we er rekening mee houden dat de ‘barbaarse’ bewoners in het Rijngebied er andere gewoonten dan de Romeinen op nahielden. Als we de Romeinse historicus Tacitus moeten geloven dan vereerden de Germanen bijvoorbeeld hun goden niet in tempels of door hen in een menselijke vorm af te beelden (zoals de Romeinen dat deden), maar waren hun goden in de natuur rondom hen aanwezig.

Foto Epigraphic Database Heidelberg, CC BY-SA 4.0

De afbeeldingen van Rhenus en de altaren ter ere van hem zijn dus zeer waarschijnlijk pas door de Romeinen bedacht en ingevoerd. Als we naar de inscripties op deze altaren kijken (er zijn er in totaal zes gevonden) dan zien we ook dat de altaren inderdaad allemaal door commandanten van Romeinse legioenen zijn opgericht en in de buurt van Romeinse legerkampen langs de Rijn zijn gevonden.

Als we kijken naar de soort voorwerpen die aan de riviergoden werd geschonken, zien we dat er naast munten ook veel geofferd wapentuig is gevonden. Deze voorwerpen zijn zowel afkomstig van de ‘barbaarse’ als van de Romeinse bevolking. Het is opvallend dat ook veel munten uit de schat bij Berlicum militaire afbeeldingen hebben; mogelijk vervingen deze munten het offeren van wapens. In ieder geval lijkt de connectie tussen het leger en de rivier erg groot te zijn geweest.

Literatuur

Frits Naerebouts en Stefan Penders, ‘Riviergoden. Een casestudy naar Romeins natuurbesef’, Groniek 196 (2012) 243-258.

Ton Derks, Gods, Temples, and Ritual Practices: The Transformation of Religious Ideas and Values in Roman Gaul (Amsterdam 1998).

O. Brinkkemper, L.M.G.F.E. Claes, J. van Doesburg, L. van Eijk, T. de Groot, H. Huisman, I. Joosten, J.W. de Kort, D. Ngan-Tillard, B. van Os, S.W.L. Palstra, T. Reimann, E. Rensink, A.J. Versendaal, J. Wallinga en Z. Zhou, Veilig naar de overkant. Onderzoek naar een muntvondst uit de Romeinse tijd in het dal van de Aa bij Berlicum (gemeente Sint-Michielsgestel). Rapportage Archeologische Monumentenzorg 267 (Amersfoort 2021).