Grenzen in de Oudheid

De rivier de Rijn als grens, 1900 jaar geleden

Als je tegenwoordig op vakantie wilt buiten Nederland, moet je de grens oversteken. Dit is nu heel normaal. Alle landen hebben grenzen die bewaakt worden om te zorgen dat er niet zomaar ongewenste personen, dieren of goederen het land binnenkomen. Toch is dit niet altijd zo geweest. Voordat de Romeinen naar het noorden van Europa trokken, waren daar geen grenzen. In plaats van grenzen lieten vijandige stammen een breed niemandsland tussen hen in bestaan.

De vroegste grenzen

Deze verdeling in door stammen bewoonde gebieden met ertussen liggend niemandsland bestond over de gehele bewoonde wereld. In de loop van de tijd werden deze tussenruimten steeds kleiner waardoor in sommige gevallen de noodzaak ontstond om fysieke grenzen te creëren. Eén van de eerste fysieke grenzen die gebouwd werd, is de Chinese Muur. Deze muur beschermde de Chinese staten, en later het Chinees Keizerrijk, tegen aanvallen van nomadische stammen die op de Euraziatische steppen woonden. Het eerste deel van deze ruim 21.000 kilometer lange muur werd al in de 7^e eeuw voor Christus gebouwd, maar het duurde meer dan duizend jaar voordat hij zijn uiteindelijke lengte had.

De Limes

In Europa waren het de Romeinen die de eerste grenzen creëerden. Tijdens de Republiek waren deze grenzen nog niet nodig geweest, omdat het Romeinse Rijk steeds groter werd. De uitbreiding naar het noorden stopte pas toen de Romeinen in 9 n.Chr. een groot verlies leden in het gebied dat nu Duitsland heet. De Romeinse legioenen vertrokken echter niet maar bleven in hun kampen wachten tot ze de opdracht kregen om verder op te rukken. Dit bevel bleef echter uit en langzamerhand veranderde deze tijdelijke grens in het noorden van het Rijk in een blijvende grens. Deze grens liep in het gebied dat we nu Nederland en Duitsland noemen voor het grootste deel langs de rivieren de Rijn en de Donau. Deze rivieren waren vooral handig voor de aanvoer van voorraden en manschappen.

Niet alleen rivieren maar ook bijvoorbeeld bergketens en woestijnen konden worden gebruikt als zogenaamde natuurlijke grenzen. Er waren echter ook plekken waar zulke natuurlijke grenzen niet bestonden, bijvoorbeeld in Engeland. De Romeinen hadden in 122 n.Chr. het grootste deel van Engeland vanuit het zuiden veroverd, maar de stammen in het noorden bleken te sterk. Hierop besloot keizer Hadrianus om een echte muur te bouwen helemaal van de west- naar de oostkust. Deze muur was op sommige plekken wel 4,6 meter hoog en 3 meter breed.

Limes bij Limeshain, Hessen, Duitsland

Dit was echter uitzonderlijk. De meeste grensmuren bestonden enkel uit een houten palissade met een greppel en aarden heuvel aan de Romeinse zijde. Dat lijkt misschien niet zo indrukwekkend wanneer je het bijvoorbeeld vergelijkt met de muur die de voormalige Amerikaanse president Trump liet bouwen tussen de Verenigde Staten en Mexico. Met een beetje moeite was het zelfs goed mogelijk om het Romeinse Rijk binnen te komen, vooral als het nacht was. Grote groepen mensen (zoals bij een aanval van een vijandige stam) of kuddes dieren werden er echter wel door tegengehouden. En eenmaal in het Romeinse Rijk moesten alle mensen zich minstens één keer per vijf jaar melden voor de census (een registratie van alle inwoners) waarbij ze moesten kunnen aantonen, met papieren bewijzen of getuigen, dat ze rechtmatige inwoners van het Romeinse Rijk waren.

Hadrians Wall bij Housesteads

Reizen buiten de grenzen

Er waren ook Romeinen die juist over de grenzen heen naar gebieden buiten het Romeinse Rijk reisden. Dit gebeurde niet voor vakantie zoals tegenwoordig, maar bijvoorbeeld wel voor handel. Ze hadden geen paspoorten of ID kaarten, maar toch waren er verschillende manieren waarop ze bij terugkeer konden laten zien dat ze Romeins waren. Zo konden ze dit bewijzen met een Romeinse geboorteakte of een bewijs dat ze het Romeins burgerschap hadden verkregen zoals een militair diploma. Een Romein was vaak echter ook al simpeler als dusdanig te herkennen, namelijk als hij goed Latijn sprak en zich kleedde als een Romein. Zo was het dragen van een toga voor niet-Romeinen bijvoorbeeld verboden.

Hoewel de grenzen van het Romeinse Rijk dus niet helemaal hetzelfde werkten als onze grenzen nu doen, kan je wel duidelijk zien dat ons idee van grenzen al ontstond bij de Romeinen. Door de plaatsing van de Neder-Germaanse Limes op de werelderfgoedlijst van UNESCO zal nu ook dit deel van oudste grenzen in Europa voor iedereen zichtbaar blijven.

Mylène Klaasen is student aan de Universiteit Utrecht in de Research Master Ancient, Medieval and Renaissance Studies en specialiseert zich in de Romeinse tijd. Momenteel is zij als stagiair verbonden aan het project Constructing the Limes.

Literatuur:

David Breeze, History of Hadrian’s Wall, https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/hadrians-wall/hadrians-wall-history-and stories/history/. Geraadpleegd 13 Augustus 2021.

The Editors of Encyclopaedia Britannica, ‘Great Wall of China’, Encyclopedia Britannica, 4 Augustus 2021, https://www.britannica.com/topic/Great-Wall-of-China. Geraadpleegd 16 Augustus 2021.

Jane F. Gardner, Being a Roman Citizen (Londen 2010).

Paul van der Heijden en Evert van Ginkel, Romeinen langs Rijn en Noordzee: De limes in Nederland (Utrecht 2020).

C.R. Whittaker, Rome and its Frontiers: The Dynamics of Empire (Londen 2004).

J. Suolahti, The Roman Censors: A Study on Social Structure (Helsinki 1963).